What can one see in the photos by both photo-reporters and photography enthusiasts who documented the construction and development of the young city? Firstly, a valuable account of a certain moment in the life of a city and the world. The Tychy archive, which, in addition to original shots by famed professionals, contains sketchbooks and documentations by architects and builders, seems to confirm the importance of ‘pragmatic’ and vernacular photography, including domestic and job-related photo archives, i.e. all this less-than-spectacular, non-artistic production of images that Jerzy Lewczyński collectively calls the archaeology of photography. Lewczyński, who apart from authoring original projects, made a name for himself by saving and archiving found photographs (and often supplementing the stories behind them to produce some startling discoveries). He argued that photographs, any and all of them, should receive the same level of care as archives: from the works by school competition winners to experimental nudes found in an envelope in New York. In his manifesto 'Między Bogiem a prawdą' [Between God and Truth], he wrote, ‘Our photographic heritage requires a great effort to be saved from oblivion.’ So, let us heed the advice of our Gliwice master and put some effort into viewing Tychy's photographs.
And there is hardly a dearth of them; they were created in various circumstances and, looking at individual sub-collections, we find ourselves wearing different 'glasses' tinted with each author's experience and intention.
It is easy to get carried away by their rhythm, since most show residential blocks at different stages of development, but the photographers' individual approaches offer completely different perspectives on a seemingly similar reality. A documentary photographer will strive for a good shot, a decisive moment; an architect will focus on the space he has created, while a builder will be concerned with the progress in construction works. Consequently, their photographs will have completely different auras (defined in Benjaminian terms as a certain unique and specific character, resulting from the emergence of an image in a specific time and space). I have mentioned this concept quite intentionally, thinking especially about amateur photographers, as Walter Benjamin associated the phenomenon of the image aura with technological innovation and the imminent incapacity of its pioneers. The aura is a hardly definable "strange tissue of space and time: the unique apparition of a distance, however near it may be", resulting in a certain idiosyncrasy and uniqueness. The imperfection of early photography, such as those characteristic blurred transitions from light to shadow, which rose to recognition as an "artistic" factor after 1880 and inspired Art Nouveau artists. The aura thus becomes a self-fulfilling prophecy that goes beyond its original circumstances, incidentally imposing the way we perceive a given era or place. As a barely tangible element, it constantly slips away and yet has a defining power.
While explaining the phenomenon of the aura – this blissful coincidence where the technology, the captured object and the user's eye meet – Benjamin also recalls Eugene Atget's photography. The images of streets, house fronts, cobblestone paving and shop windows captured by the Parisian flâneur, were originally created for utility purposes. With no artistic education, Atget was something of a technician (Edward Weston maliciously referred to him as a poor professional, as Susan Sontag recollects), who documented the views of Parisian streets for administrative and architectural purposes. Loved by the surrealists as their kindred spirit and discoverer of the unusual in everyday life, Atget, according to Benjamin, took photos that "sucked the aura out of reality like a sinking ship, water". As we look at the photographs by Zygmunt Kubski, an employee of Tychy construction companies and, like Atget, a non-photographer, we notice that they reveal a fascinatingly coherent image of a city in the making – a city dominated by clarity and symmetry in the likeness of Le Corbusier's dream city. It is an enormous yet orderly construction site, where things happen at their own pace, and where the pieces of the jigsaw puzzle are waiting to be put together. Some residents have already moved into their newly completed flats, young trees have been planted among the blocks and children ride their bicycles, while the camera records everyday life among the neat cuboids. The sheer scale of the project is nothing short of astounding: the individual photographs show more and more blocks and single-family houses shooting up as if we were in an old computer game in which buildings emerge on command like a reverse domino effect. It is a reminiscence of the days when construction companies had the time and the benevolence to deliver a vision that was capable of inspiring people to build themselves a city!
Did Kubski really see the growing Tychy through rose tinted glasses or did he take the photos as was expected of him, programming his eye to a certain standard? Or maybe there was no difference between these two positions? Although there is no way of telling, it seems hardly important, as we are led by a certain aura. The subjects of Kubski's photographs are not limited to space and architecture, and also include live actors. Busy bricklayers in hard hats, who look is if they came from socialist-realist paintings, though shown in a more casual, 'after hours' manner, feel more at ease and familiar. Engineers, administration officials and, finally, anonymous members of the general public also feature prominently in his work. Their presence has an almost cinematic dimension, such as the picture showing a couple, or rather their backs, preoccupied with each other, as if they were some existentialists hanging out in the streets of Warsaw or even Paris. Perhaps they are in the middle of an enticing discussion on jazz music or Saganka's novels... In the background, like the spirit of the times, a motorbike with a passenger in a fashionable polyamide jacket passes by. At last, pictured in the centre of the photo, right next to the glass pavilion, is a lost time traveller – an elderly woman in a folk outfit. Her presence is Barthes's punctum, an element that particularly strikes the viewer in a photograph. She seems peculiar and totally out of place in the thoroughly modern setting, yet not so long before the time the photo was taken such clothing was commonly worn in the region. Modernity came at a rapid pace, transforming cropland into a dynamic city, and this is what she is trying to remind us of. Or a mother with a child passing under the slightly damaged "Kwiaty" neon sign – the camera recorded a glitch in a perfectly planned city. The entropy of the 1980s creeps into its clear space. The details captured by Kubski: neon signs (‘Bar Pawilon’!), the typography of the space travel era, spectacular inscriptions with names of schools and offices – hardly any of these have survived to this day. The remains will continue to form the Tychy aura, an infectiously seductive myth of the city of futuristic dreams.
While the photos of amateur photographers carry some down-to-earth credibility, a certain regularity in which one has to look for an interesting story on one's own, reporters and documentary photographers put their own stamp on the images.
Michał Cała's photographs from the Tychy archive show the gloomy side of a perfectly planned city. They contain emptiness, alienation, and some kind of curse of entropy, which the builders of the later communist era tried to tackle. All of this happens during the most doomed of the seasons, most likely at the end of a ruthlessly long January, with melting snow and mud all around. Cała shows the debris of modernisation, muddy concrete slabs, pipes, tarpaulins, abandoned prefabricated materials, elements invisible on a daily basis, to the extent that they turn into unchangeable objects that are there to stay. There is hardly any traffic (perhaps an occasional Wartburg), and hardly a soul about. The light-filled shots, featuring the Sun Gate, the Holy Spirit Church, and rows of residential blocks, have an almost lunar atmosphere about them. In addition, a motif which foreign photographers would kill for in search of simple contrasts, presents itself as if at will: among the neatly arranged space of identical blocks appears a housewife with a cow, like a visitor from a parallel world. Cała photographed the reality of the crushed dream of modernisation: the photos date back to the 1980s, a decade in which the bold ideas of architects would constantly stumble upon ordinary provisioning problems. However, the bustle of a life of perseverance and ingenuity seems to transpire, especially through the documentary images from the close of the decade by Krzysztof Pilecki and Ireneusz Kaźmierczak. The latter was keen to photograph local events: the Labour Day community festival, the Solidarity festival, leisure time activities, a concert by the Universe duo. It is a folksy world, with all its technologically imperfect, 'handiwork' aesthetics. A merry-go-round waits for thrill-seeking passengers; adults indulge a game of chess while kids play volleyball. The Labour Day parade goes along a partially tarmacked road with patches of crude concrete paving. Among the light-filled housing estates, people live makeshift yet cheerful lives, even though their world is cracking at the seams. Some vandals have spray-painted Housing Estate K's Karolinka sculpture by Krzysztof Pilecki. First-communion children walk across a trampled lawn. Housing Estate Z celebrates the Corpus Christi holiday: the altar is set on a piece of carpet. The black-and-white shots invoke with their aura the light of a late afternoon, carefree sitting on the pavement, the comforting persistence of life, and the hopes for the forthcoming time of change.
Let us look into the next photographer's folder. Andrzej Czyżewski, one of Tychy's founding fathers, a friend of the Wejchert couple and co-creator (along with wife, Maria) of many local architectural designs, including several Tychy school buildings and Housing Estate W. He was also a photographer with a penchant for landscape photography. His shots, in which stripes and patches of space form abstract geometric patterns, are reminiscent of the Kielce School of Landscape. In the context of the whole collection, the images form a story of a city gradually emerging from the fields. The architect meticulously documented its development, striving to show Tychy as it was, but also as it was conceived in the architects' minds – a city of good living. Its housing estates are well laid out and full of light, with people strolling around, cyclists passing slowly along the streets, and neighbours stopping by for a chat. Children, as if in spite of all the architectural concepts, jump into a puddle on a building site and play with some found object, while laundry hang-dries on the balconies and among the blocks. It seems that Czyżewski, despite his modernist imagination, is sensitive to vernacular elements, which sticks out in his Tychy landscapes like unexpected monadnocks. The mentioned laundry, a farmer with a horse casually passing in the photo, a view of a tree-flanked road – all these are shown not as anachronistic threats to modernity, but as part of the architect's conviction that this is a place that makes for a good living.
‘There is no such thing as unnecessary, insignificant photographs’, wrote Jerzy Lewczyński, pointing out that the ‘generosity of contemporary technology’ is a blessing that makes it possible to archive the fleeting nature of the world. Tychy's photographic archives are a report on the construction of the universe – not only because of the characteristic 'cosmic' elements of architecture and outdoor sculpture which gave Tychy its name as the socialist-modernist city of the future, but also because it was designed from scratch as a complete city. The 'work-in-progress' status is a natural, obvious condition in all archival photographs. As construction continues, so too life goes on side-by-side. Thanks to this, we now have snippets of the time when the universe was just being created and expanded.
Co widzimy na zdjęciach reporterów i fotoamatorów, którzy dokumentowali budowę i rozwój młodego miasta? Przede wszystkim – cenny zapis pewnego momentu w istnieniu miasta i świata. Tyskie archiwum, w którym – obok autorskich kadrów znanych zawodowców – można znaleźć szkicowniki i dokumentacje architektów i budowniczych potwierdza, jak ważne okazują się fotografie „praktyczne”, wernakularne, archiwa domowe, te tworzone na potrzeby miejsca pracy, cała ta mało spektakularna, nieartystyczna produkcja obrazów – wszystko to należy do zakresu, który Jerzy Lewczyński nazwał archeologią fotografii. Lewczyński, który – obok swoich autorskich przedsięwzięć – zasłynął ratowaniem i archiwizacją zdjęć znalezionych (do tego często uzupełnianiem historii stojących za nimi, co przynosiło zaskakujące odkrycia). Postulował traktowanie fotografii, wszystkich i jakichkolwiek, jako archiwów: od prac laureatów konkursu dla uczniów po eksperymentalne akty znalezione w kopercie w Nowym Jorku. „Nasz fotograficzny rodowód, aby ocalić go od zapomnienia, musi być okupiony dużym wysiłkiem”, pisał w swoim manifeście „Między Bogiem a prawdą”. Spróbujmy więc, podążając śladami gliwickiego mistrza, nieco się wysilić, patrząc na fotografie Tychów.
Fotografii tyskich jest wiele; powstawały w różnych okolicznościach i, patrząc na poszczególne podzbiory, za każdym razem zakładamy „okulary”, wyposażone w doświadczenie i intencję autora.
Łatwo dać się ponieść ich rytmowi, wszak większość z nich przedstawia bloki w różnych stadiach rozbudowy, jednak spojrzenia fotografów dostarczają całkowicie odmiennych perspektyw na pozornie podobną rzeczywistość. Dokumentalista będzie szukać dobrego kadru, momentu decydującego; architekt będzie przyglądać się przestrzeni, budowniczy – postępom w budowie, czystym faktom i fotografie ich będą generować zupełnie inny rodzaj aury (rozumianej po Benjaminowsku jako pewna niepowtarzalność, specyfika, wynikająca z zaistnienia obrazu w konkretnym czasie i przestrzeni). Przywołuję tę koncepcję nieprzypadkowo, myśląc zwłaszcza o fotoamatorach. Walter Benjamin kojarzył bowiem z fenomenem aury obrazu nowatorstwo technologii i nieuniknioną nieporadność jej pionierów. Aura – to trudne do zdefiniowania „osobliwe przędziwo z przestrzeni i czasu: wyjątkowe zjawisko dali, niezależnie od tego, jak jest bliskie”; w rezultacie powstaje pewna specyfika, wyjątkowość. Niedoskonałość wczesnej fotografii, charakterystyczne nieostre przejścia ze światła do cienia, po 1880 roku były traktowane jako czynnik „artystyczny”, inspirując twórców z nurtu secesji. Aura staje się więc samospełniającą się przepowiednią, wykraczając poza swoje pierwotne okoliczności, narzucając mimochodem sposób, w jaki myślimy o danej epoce czy miejscu. Jako coś ledwie uchwytnego, stale umyka, a jednak ma moc definiowania.
Benjamin, objaśniając zjawisko aury, ten szczęśliwy zbieg okoliczności, w którym spotykają się technologia, przedmiot rejestrowany i oko użytkownika – przywołuje również fotografie Eugene’a Atgeta. Obrazy ulic, frontów domów, bruku, sklepowych witryn, zarejestrowane przez paryskiego flaneura, powstawały pierwotnie w celu użytkowym. Atget nie miał wykształcenia artystycznego, był rzemieślnikiem (Edward Weston złośliwie nazywał go kiepskim fachowcem, jak wspomina Susan Sontag), który widoki paryskich ulic dokumentował na potrzeby urzędów i architektów. Hołubiony przez surrealistów jako bliski im duchem odkrywca niezwykłego w codzienności, Atget według Benjamina rejestrował obrazy, które „wysysały aurę z rzeczywistości jak tonący statek wodę”. Gdy patrzymy na fotografie Zygmunta Kubskiego, pracownika tyskich przedsiębiorstw budowlanych, również, jak Atget, nie-fotografa – zauważamy, że wyłania się z nich fascynująco spójny obraz miasta w momencie powstawania. To miasto-sen Le Corbusiera; przeważa w nim jasność i symetria. Wielki plac budowy, lecz uporządkowany, wszystko toczy się w swoim tempie. Elementy czekają na złożenie. Mieszkańcy wprowadzają się już do pachnących nowością lokali, między blokami posadzono wątłe jeszcze drzewka, dzieci przemykają na rowerach, a aparat rejestruje codzienne, małe życie wśród schludnych prostopadłościanów. Zdumiewa skala przedsięwzięcia: na poszczególnych zdjęciach widać, jak gdyby spod ziemi wyrastały kolejne bloki i domki, coraz to nowe, jakbyśmy żyli w starej grze komputerowej, w której budynki składają się jak na komendę, jak odwrócone domino. To wspomnienie czasów, gdy przedsiębiorstwa budowlane miały czas i gest, legendę, która może porywać: zbudujmy sobie miasto!
Czy Kubski faktycznie widział rosnące Tychy w tak optymistyczny sposób, czy wykonywał zdjęcia tak, jak tego od niego oczekiwano, programując swoje spojrzenie zgodnie z pewnym standardem? A może nie było różnicy między tymi stanowiskami? Nie wiemy i nie jest to tak istotne; prowadzi nas bowiem aura. Bohaterem zdjęć Kubskiego nie jest jedynie przestrzeń i architektura, pojawiają się w niej żywi aktorzy. Zajęci pracą murarze w kaszkietach, którzy wyglądają jak wyjęci z socrealistycznych obrazów, ale jakby „po godzinach”, mniej oficjalnie, zdjęci z piedestału i naturalni. Pojawiają się inżynierowie, urzędnicy, wreszcie anonimowi uczestnicy życia codziennego. Ich obecność miewa niemal kinowy wymiar, jak na tej fotografii, gdzie widzimy parę, a właściwie ich plecy, zaaferowanych sobą, wyjętych jakby z Warszawy albo nawet z Paryża egzystencjalistów; może rozmawiają właśnie o jazzie albo powieściach Saganki? Na drugim planie, jak duch czasów, przemyka motor z pasażerem w modnym ortalionie – wreszcie w centrum kadru, najbliżej przeszklonego pawilonu, zagubiona podróżniczka w czasie, starsza kobieta w stroju ludowym. Jej obecność to Barthesowskie punctum, element, który szczególnie uderza widza w fotografii: wydaje się osobliwa, niepasująca do na wskroś nowoczesnej sceny, a przecież jeszcze nie tak dawno (od chwili uchwycenia tego kadru) noszono w regionie takie ubrania. Nowoczesność nadeszła w tempie ekspresowym, zmieniając rolnicze tereny w dynamiczne miasto i o tym przypomina nam jej postać. Albo matka z dzieckiem przechodząca pod neonem „Kwiaty”, już lekko uszkodzonym – oto aparat zarejestrował zgrzyt w idealnie zaplanowanym mieście. W jego klarowną przestrzeń wkrada się entropia lat 80. Detale, które uchwycił Kubski: neony („Bar Pawilon”!), typografia epoki lotów kosmicznych, efektowne napisy anonsujące szkoły i urzędy – niemal wszystko to nie przetrwa do czasów współczesnych. Pozostałości będą do dziś tworzyć tyską aurę, zaraźliwie uwodzicielski mit miasta marzeń o przyszłości.
O ile zdjęcia fotoamatorów niosą ze sobą jakąś przejrzystą rzetelność – kawę na ławę, pewną jednostajność, w której trzeba już na własną rękę dopatrywać się ciekawego przypadku – o tyle reporterzy i dokumentaliści nanoszą na kadry autorską pieczątkę.
Fotografie Michała Cały z tyskiego archiwum ukazują jakby ponury rewers projektu idealnie zaplanowanego miasta. Jest w nich pustka, alienacja, jakaś klątwa entropii, z którą starali się zmagać budowniczowie w późniejszym PRL. Dookoła najbardziej przeklęta z pór roku, pewnie niemiłosiernie ciągnący się późny styczeń, z topniejącym śniegiem i błotem dookoła. Cała pokazuje odpadki modernizacji, omszałe betonowe płyty, rury, plandeki, porzucone materiały prefabrykowane, elementy na co dzień niewidzialne, do tego stopnia, że zmieniają się w niezmienne struktury; po prostu są. Po ulicach z rzadka snuje się jakiś Wartburg, niemal nie spotykamy tu ludzi. Jasne kadry, z Bramą Słońca, kościołem Ducha Świętego, rzędami bloków, mają w sobie coś niemal księżycowego. Do tego jak na życzenie pojawia się motyw, którego wypatrywali często fotografowie zagraniczni szukający prostych kontrastów – oto wśród uporządkowanej przestrzeni identycznych bloków pojawia się gospodyni z krową, przybyszka ze świata równoległego. Cała rejestrował rzeczywistość załamanego marzenia o modernizacji: fotografie pochodzą z lat 80., dekady, w której śmiałe pomysły architektów co rusz potykały się o przyziemne problemy aprowizacyjne. Kłębiło się w niej jednak wytrwałe i pomysłowe życie, co widzimy szczególnie na dokumentalnych kadrach Krzysztofa Pileckiego czy Ireneusza Kaźmierczaka z końca tej dekady. Ten drugi fotografował chętnie lokalne wydarzenia: festyn pierwszomajowy, święto „Solidarności”, relaks w wolny dzień, koncert zespołu Universe. To ludyczny świat, z całą swoją niedoskonałą technicznie, „wyrobową” estetyką. Na pasażerów czeka karuzela, dorośli grają w szachy, dzieciaki w siatkówkę. Pochód pierwszomajowy idzie po drodze, na której tylko częściowo wylano asfalt, pomiędzy wyspami trylinki. Wśród jasnych osiedli toczy się życie prowizoryczne, ale pogodne, mimo że świat się nieco sypie. Karolinka z Osiedla K na zdjęciu Krzysztofa Pileckiego została potraktowana sprayem przez jakiegoś wandala. Pierwszokomunijne dzieci maszerują przez rozdeptany trawnik. Osiedle Z celebruje święto Bożego Ciała: ołtarz ustawiono na kawałku wykładziny. Czarno-białe kadry przywołują swoją aurą światło późnego popołudnia, beztroskę siadania na chodniku, krzepiącą uporczywość życia, nadzieję nadchodzących czasów przełomu.
Spójrzmy do kolejnej teki; autorem zdjęć jest Andrzej Czyżewski, jeden z ojców założycieli Tychów, przyjaciel państwa Wejchertów, współtwórca (wraz z żoną, Marią) m.in. projektów gmachów tyskich szkół czy osiedla W. Był również fotografem z okiem do pejzażu; jego kadry, na których pasy i plamy przestrzeni układają się w geometryczne abstrakcje, przypominają Kielecką Szkołę Krajobrazu. W kontekście całości kolekcji, obrazy układają się w opowieść: oto z pola wyrasta miasto, etap po etapie. Architekt pieczołowicie dokumentował jego rozwój. Na fotografiach Czyżewskiego Tychy jawią się nie tylko takie, jakimi są, ale jakimi miały być w zamyśle architektów – jako miasto dobrego życia. Osiedla są tu harmonijne i rozświetlone, widać spacerowiczów, rowerzystów niespiesznie przemieszczających się ulicami, sąsiadów przystających na rozmowę. Dzieci, jakby na przekór wszelkim projektom, wskakują do kałuży na placu budowy i bawią się znalezionym drobiazgiem. Na balkonach i między blokami suszy się pranie. Wydaje się, że Czyżewski, mimo modernistycznej wyobraźni, przejawia czułość do elementów wiejskości, które wkradają się, jak niespodziewane ostańce, w tyskie krajobrazy. Wspomniane pranie, gospodarz z koniem, który przemyka w kadrze, widok na drogę ze szpalerem drzew – to wszystko widocznie nie pojawia się tu jako element wrogi nowoczesności, lecz mieści się w przekonaniu architekta o miejscu, w którym można dobrze żyć.
„Nie ma niepotrzebnych, nieznaczących fotografii”, pisał Jerzy Lewczyński, podkreślając, że „współczesna hojność techniki” jest błogosławieństwem, pozwalającym archiwizować ulotność świata. Tyskie archiwa fotograficzne to raport z budowy kosmosu – nie tylko ze względu na charakterystyczne „kosmiczne” elementy architektury i rzeźby plenerowej, które przyniosły Tychom sławę socmodernistycznego miasta przyszłości, ale fakt, że planowano je niemal od zera jako miasto kompletne. Stan „w trakcie konstrukcji” jest na wszystkich zdjęciach z archiwum stanem naturalnym, oczywistym. Budowa stale trwa i życie toczy się wokół niej. Dziś dysponujemy skrawkami z czasów, gdy kosmos dopiero się tworzył i rozszerzał.