October 1950 saw an official decision to expand Tychy, and, a month later, it was given a city charter01. Prior to the commencement of the great construction, the population of Tychy was less than 13 thousand. Under the six-year plan, implemented in the years 1950-1955, its population was to reach 30,000. In the following years, this number was to rise further and reach 100,000. The young city, later named New Tychy02, was intended to take over some 'central functions for the Central Coal Basin in order to relieve the administrative burden on Katowice'03. It was also expected to be a housing base for the employees of the southern part of the Upper Silesian Industrial Region (Górnośląski Okręg Przemysłowy - GOP). The propaganda image of Nowe Tychy was that of a city of youth, a younger sister of Nowa Huta, and a city without history. Such an image, despite the old Tychy settlement, which had existed for centuries, became established in the public perception of Tychy for many years. Władysław Bochenek was in the first wave of new settlers of the emerging city, later called pioneers. In his poem "My City" published in the regional weekly "Echo" in 1957 he wrote:
01 In 1934-1945, Tychy was a rural commune with municipal rights, and after World War II, Tychy had its incomplete municipal rights revoked. 02 The name 'New Tychy' has never been officially introduced, but it has become widespread among society. Its counterbalance was Stare Tychy - the oldest part of the city prior to the expansion. 03 „Uchwała Prezydium Rządu z dnia 4 października 1950 roku w sprawie rozbudowy m. Tychy”, Monitor Polski, 16.10.1950 r.
with old sculptures and high tower lines.
The stepping stone of history came without a sigh
Along a trail of trampled country paths.
My city is only but emerging
with every brick and each bricklayer's song.
The crane's arm opens up the landscape,
its gesture spurring us to dream strong.04"
Bochenek was delighted with the young city, which welcomed new
residents arriving by train with a large welcome gate bearing the
inscription "NEW TYCHY" (the first housing estate of Nowe Tychy was
built in the vicinity of the old Tychy railway station). The gate is
long gone, but it still remains in the memory of the oldest Nowe
Tychy residents. Bogdan Ostromęcki wrote about it in 1952: "Over the
main entrance there is a high, soaring gate. On its wide pediment,
rows of electric lamps shining like stars form two words "NOWE
TYCHY"05. It was immortalised in
a seconds-long scene in the 1961 documentary "Miasto bez dymu" [A
City without Smoke]06. There
seems to be, therefore, hardly any need to explain the historical
importance of an image recorded on cine or photographic film.
So, what image of Nowe Tychy was recorded in the photographs from
the collection gathered by the Tychy City Museum?
They are unique images from the construction of the city, which also
captured the reality of everyday life, socio-cultural life, and also
the religious sphere. In addition to the buildings, initially
erected using traditional masonry and then prefabricated systems,
the photographs also feature the builders of the big city. Zygmunt
Kubski, one of the photographers, professionally associated with the
company Zjednoczenie Budownictwa Miejskiego - Nowe Tychy [Municipal
Construction Group – Nowe Tychy] (the company changed its name
several times, the last one used until the company's dissolution was
Kombinat Budownictwa Ogólnego GOP "Południe" [General Construction
Combine GOP-South] ), paid special attention to them.
Construction workers, ca. 1959 r, photo by Zygmunt Kubski A barracks town was built for the city builders, which can be found in the photographs taken by the above mentioned Zygmunt Kubski, and Stanisław Kasperowicz, who was also professionally involved in the local construction trade. Their photographs perfectly documented the early period of the city's construction. The barracks town was bustling with life. It even had its own newsletter "Builder of Nowe Tychy" and a small cinema (where theatre performances were also held). Many of the builders made Tychy their home, moving from the barracks to a newly built flats and starting their own families. Nowe Tychy provided a fully modern infrastructure, and its favourable location by a fragment of the former Pszczyna Forest, untouched by mining works, made for a perfect place to live.
Barracks town with Housing Estate A in the background, ca. 1956 ,
photo by Zygmunt Kubski
The photographs from the Tychy City Museum's collection show residents
during leisurely strolls, on their way to work, at May Day parades,
during sports events at the Tychy Stadium, and returning from church
after Sunday mass. The photographers captured important popular local
venues, such as the cinemas, the theatre, restaurants and cafes.
The latter, no longer existing, arouse great sentiment among the Tychy
residents. One of the most frequented restaurants was Józefinka Café,
which was also photographed by Zygmunt Kubski. A wide selection of
treats, as well as modern décor and good location made this
establishment very popular in the 1960s. Above the entrance to the
café there was a neon sign with the name and image of a cup of coffee.
Józefinka Café, ca. 1960, photo by Zygmunt Kubski Thanks to the photographs by Stanisław Kasperowicz, we can peep inside another culinary establishment, namely Mimoza Café, located in Bieruta Square (now Baczyńskiego Square), in the vicinity of a restaurant of the same name. The interior of the café with a metalwork decoration featuring a dragonfly, now-iconic Chierowski armchairs and a classic coffee maker, reflect the atmosphere of those years.
Mimoza Café interior, the turn of the 1950s and 1960s, photo by
Stanisław Kasperowicz The café was often visited after film screenings at the next-door Andromeda cinema. The cinema can be found, among others, in the photos by Ireneusz Kaźmierczak. They also show the PKO bank mosaic, which was located on one of the corner buildings in Bieruta Square.
Fragment of Bieruta Square (now Baczyńskiego Square), 1987, photo
by Ireneusz Kaźmierczak Tychy mosaics can also be found in photographs by Zygmunt Kubski. These mosaics, which no longer exist, include Tychy’s coat of arms07 on the city hall building and the Olympic symbol inside the swimming pool in Primary Sports School No. 19, as well as one of the few that have survived to our times: the mosaic on the façade of the Teatr Mały building, depicting Tychy’s cityscape.
07 The area of the shield was filled with a red brick wall pattern, with the hammer and pick symbol in the top right corner. This coat of arms represented the work of Tychy residents in mining and construction. Poland’s political transformation made it possible to return to the old coat of arms featuring a golden hunting horn with black hardware in a blue field, hung on a golden strap twisted into a loop at the top.
Nowe Tychy was located in the vicinity and partially within the area
of the old Tychy settlement, which was presented in propaganda as "a
feudal town in the shadow of the church tower and the chimneys of a
once famous brewery"08. However,
Stare Tychy overshadowed the newly built city in terms of religious
facilities, as the designs failed to address the spiritual needs of
its residents. During the initial years of construction, the
18th-century Church of St. Mary Magdalene was the only temple for
those living in the first housing estates of Nowe Tychy.
In one of the photographs by architect Andrzej Czyżewski, who
designed and co-created many buildings in the city, we can see the
old church with a high tower in the background, with local residents
gathered in Bieruta Square in the foreground taking their time to
talk.
Tychy residents in Bieruta Square, 1961, photo by Andrzej
Czyżewski. In 1958 a new church of St. John the Baptist was consecrated after a troubled construction process with many obstacles from the then authorities. It is shown in the photos by, among others, Marek Nowicki, a cinematographer who visited Tychy during the filming of footage for the Polish Film Chronicle, most likely in 1960. His work reflects the austere character of the temple at the time. It is worth mentioning that to many residents, the painting of Christ Crucified over the altar by architect Zbigniew Weber was of special significance. According to the interpretations of some parishioners, it was to reflect their hard work and dedication to the construction of the temple.
Altar at Saint John the Baptist Church, ca. 1960, photo by Marek
Nowicki
On the other hand, Andrzej Czyżewski's photographs, taken shortly
after the church was built, show local residents coming back from
Sunday mass in their Sunday clothes. An observant viewer will notice
among the congregation a woman wearing a long black dress and a white
headscarf, a costume she most likely had brought with her from the
former Eastern Borderlands.
Nowe Tychy was a real social and cultural melting pot. The hope of
being able to get a flat quickly attracted young Poles from all over
the country.
A woman from the Eastern Borderlands in a black dress and with a
white headscarf among local residents, 1965, photo by Andrzej
Czyżewski.
It seems hardly necessary, therefore, to explain how important the
spaces reserved for socio-cultural life were in Tychy's architectural
projects. The Andromeda cinema, the Teatr Mały theatre, restaurants
and cafés, as well as the public green areas, were designed to bring
together the Tychy community, also in terms of relations between the
newcomers and the natives. We can see Tychy residents in the
photographs by i.a. Ireneusz Kaźmierczak.
The May Day celebrations and the annual local event known as the Tychy
Youth Encounters in Bieruta Square, sports events at the Tychy Stadium
and Lake Paprocany, the amusement park in the vicinity of Housing
Estate N, community festivals in Housing Estate M and in Paprocany -
all these pictures show the local community. Photographs of children
taken by Andrzej Czyżewski also have a special dimension in this
respect. The architect recorded small children playing at an abandoned
concrete mixer and in puddles after the rain, students in front of a
local school, laundry drying on the balconies.... Tychy was popularly
called the city of youth and the city of children. For these youngest
inhabitants, all social animosities, often rooted in the families'
background and status, were irrelevant. The estate's courtyard and
school, as well as the construction sites, were places where social
divisions disappeared into the background. The radiance of Andrzej
Czyżewski's photographs reflects the spirit and atmosphere of those
years.
Children playing at a concrete mixer, 1961, photo by Andrzej
Czyżewski. Each and every photo from the Tychy City Museum's collection deserves a separate article, as each one is unique and has an interesting history behind it. Just like the one captured by Zygmunt Kubski of a man and a woman on a motorcycle. The author of this essay managed to contact the woman in the picture, who gave an account of the story behind it. This is Helena Janowiak, who, along with husband Józef, worked at the Tychy Municipal Construction Company. The picture is most likely to have been taken in 1956 at the time when new flats in Housing Estate B were just being handed over. It so happened that one of the flats had some sanitation facilities missing, and the photo shows Helena and Józef riding a motorcycle through the streets of Tychy, with big smiles on their faces and the missing piece of toilet hardware.
Helena and Józef Janowiak, ca. 1956, photo by Zygmunt Kubski The collection of photographs of Nowe Tychy from the time of the city's construction is nothing short of priceless. Although the authors of the photographs took them for different purposes, at different times and from different perspectives, they are an excellent source material for researching the history of the city and its residents. For those who grew up in the city under construction, they are a perfect occasion for reflection, reminiscing and a sentimental journey down the memory lane. For the younger generation, they provide an excellent basis for exploring the city through its architecture, buildings and not too distant history.
W październiku 1950 roku zapadła decyzja o rozbudowie Tychów. Miesiąc później Tychom nadano ustrój miejski01. Przed rozpoczęciem wielkiej budowy Tychy liczyły niespełna 13 tysięcy mieszkańców. W ramach planu sześcioletniego, realizowanego w latach 1950-1955, miały stać się miastem zamieszkanym przez około 30 tysięcy ludności. W kolejnych latach liczba ta miała wzrosnąć do 100 tysięcy. Młode miasto, nazwane z czasem Nowymi Tychami02, miało przejąć część „funkcji centralnych w stosunku do Centralnego Zagłębia Węglowego dla odciążenia Katowic”03. Planowano, że będzie ponadto zapleczem mieszkaniowym dla pracowników południowej części GOP. W propagandzie wykreowany został wizerunek Nowych Tychów jako miasta młodości, młodszej siostry Nowej Huty, miasta bez historii. Taki obraz, mimo istniejącej od wieków starej osady tyskiej, na wiele lat zadomowił się w powszechnym wyobrażeniu o Tychach. W pierwszej fali nowych mieszkańców budującego się miasta, nazwanych później pionierami, był Władysław Bochenek. W swym wierszu „Moje miasto” opublikowanym na łamach regionalnego tygodnika „Echo” w 1957 roku pisał:
01 W lata 1934-1945 Tychy były gminą wiejską na prawach miejskich, po II wojnie światowej odebrano Tychom niepełne prawa miejskie. 02 Nazwa „Nowe Tychy” nie została nigdy oficjalnie wprowadzona, a upowszechniła się niejako w wyniku społecznego nadania. Jej przeciwwagą były Stare Tychy – najstarsza część miasta sprzed rozbudowy. 03 „Uchwała Prezydium Rządu z dnia 4 października 1950 roku w sprawie rozbudowy m. Tychy”, Monitor Polski, 16.10.1950 r.
starą rzeźbą i liniami wieżyc.
Krok historii w ciszy się przetoczył
Śladem polnych wydeptanych ścieżyn.
Moje miasto staje się dopiero
każdą cegłą i piosenką murarzy.
Dźwig ramieniem krajobraz otwiera,
prostym gestem zaprasza do marzeń”04.
Bochenek zachwycał się młodym miastem, które nowych mieszkańców
przybywających pociągiem witało dużą bramą powitalną z napisem „NOWE
TYCHY” (pierwsze osiedle Nowych Tychów wybudowano w sąsiedztwie
starego tyskiego dworca kolejowego). Bramy już dawno nie ma, ale
wspominają ją najstarsi mieszkańcy Nowych Tychów. Pisał o niej w
1952 roku Bogdan Ostromęcki: „Nad głównym wjazdem wznosi się już
wysoka, strzelista brama. Na szerokim frontonie lśniące jak gwiazdy
szeregi lampek elektrycznych tworzą dwa wyrazy »NOWE TYCHY«”05. Na stałe utrwalił ją kilkusekundowy kadr w filmie dokumentalnym
„Miasto bez dymu” z 1961 roku06.
Nie trzeba więc tłumaczyć, jak ważny dla historii jest obraz
zarejestrowany na taśmie filmowej czy błonie fotograficznej.
Jaki obraz Nowych Tychów utrwaliły fotografie znajdujące się w
kolekcji Muzeum Miejskiego w Tychach?
Są to unikatowe obrazy z budowy miasta, które uchwyciły także
ówczesne realia codzienności, życia społeczno-kulturalnego, a także
sferę sacrum. Obok budynków wznoszonych najpierw metodą tradycyjną:
z cegły, później przy użyciu prefabrykatów, fotografie
zarejestrowały również budowniczych wielkiego miasta. Szczególnie
dużo uwagi poświęcił im Zygmunt Kubski, jeden z autorów zdjęć,
zawodowo związany z firmą Zjednoczenie Budownictwa Miejskiego – Nowe
Tychy (firma parokrotnie zmieniała nazwę, ostatnia obowiązująca aż
do rozwiązania firmy to Kombinat Budownictwa Ogólnego GOP
„Południe”).
Robotnicy budowlani, ok. 1959 r., fot. Zygmunt Kubski Dla budowniczych miasta wzniesiono miasteczko barakowe, które odnaleźć można na zdjęciach wspomnianego wyżej Zygmunta Kubskiego, a także Stanisława Kasperowicza, również zawodowo związanego z tyskim budownictwem. Ich fotografie zresztą doskonale utrwaliły wczesny okres budowy miasta. Wspomniane miasteczko barakowe tętniło życiem. Miało własną gazetkę „Budowniczy Nowych Tych” (później zmieniono tytuł na „Budowniczy Nowych Tychów”) i własne małe kino (odbywały się w nim także przedstawienia teatralne). Wielu budowniczych pozostało już na stałe w Tychach, przeprowadzając się z miasteczka do nowego mieszkania, zakładając własną rodzinę. Nowe Tychy zapewniały pełną nowoczesną infrastrukturę, a miasto otoczone fragmentem dawnej Puszczy Pszczyńskiej, nieobjęte pracami górniczymi, było doskonałym miejscem do zamieszkania.
Miasteczko barakowe, w oddali osiedle A, ok. 1956 r., fot. Zygmunt
Kubski Na fotografiach z kolekcji tyskiego muzeum widzimy tyszan podczas spaceru, w drodze do pracy, na pochodach pierwszomajowych, podczas zawodów sportowych na tyskim stadionie, powracających z kościoła po niedzielnej mszy. Fotografowie utrwalili ważne dla mieszkańców miejsca, takie jak kino, teatr czy restauracje i kawiarnie. Te ostatnie, nieistniejące już, wzbudzają duży sentyment wśród tyszan. Jednym z najpopularniejszych lokali gastronomicznych była kawiarnia „Józefinka”, utrwalona również na zdjęciach Zygmunta Kubskiego. Bogaty asortyment, ale także nowoczesny wystrój i dobra lokalizacja spowodowały, że lokal ten w latach 60. cieszył się bardzo dużym zainteresowaniem. Nad wejściem do kawiarni znajdował się neon z nazwą lokalu i wizerunkiem filiżanki z kawą.
Kawiania „Józefinka”, ok. 1960 r., fot. Zygmunt Kubski Dzięki zdjęciom Stanisława Kasperowiczowa można zobaczyć wnętrze innego lokalu gastronomicznego – kawiarni „Mimoza”, która mieściła się przy placu Bieruta (obecnie pl. Baczyńskiego), w sąsiedztwie restauracji o tej samej nazwie. Wnętrze kawiarni z metaloplastyką z wizerunkiem ważki, kultowe dzisiaj fotele Chierowskiego czy ekspres do kawy, oddają klimat tamtych lat.
Wnętrze kawiarni „Mimoza”, przełom lat 50. i 60. XX w., fot.
Stanisław Kasperowicz Do kawiarni chadzano często po projekcji filmu w kinie „Andromeda”, mieszczącym się tuż obok „Mimozy”. Kino znajdziemy na zdjęciach między innymi Ireneusza Kaźmierczaka. Widoczna jest na nich również mozaika PKO, która zdobiła jeden z narożnych budynków przy placu Bieruta.
Fragment pl. Bieruta (obecnie pl. K.K. Baczyńskiego), 1987 r., fot.
Ireneusz Kaźmierczak Tyskie mozaiki odnaleźć można także na zdjęciach Zygmunta Kubskiego. Są to nieistniejące już mozaiki: z herbem Tychów07 na budynku magistratu oraz z symbolem olimpijskim na basenie w Sportowej Szkole Podstawowej nr 19 w Tychach, a także jedna z kilku, które przetrwały do naszych czasów: mozaika na elewacji budynku Teatru Małego, obrazującą sylwetę miasta.
07 Był to herb obowiązujący w latach 1967-1989. Pole tarczy wypełniał czerwony ceglany mur, w którego prawym górnym rogu znajdowały się narzędzia górnicze, tj. pyrlik i żelazko. Herb ten symbolizował pracę mieszkańców Tychów w górnictwie i budownictwie. Przemiany polityczne w kraju umożliwiły powrót do dawnego herbu: w błękitnym polu złoty róg myśliwski z czarnymi okuciami, zawieszony na złotym rzemieniu skręconym u góry.
Nowe Tychy budowane były w sąsiedztwie i częściowo na terenie starej
tyskiej osady, która w propagandzie traktowana była jako „feudalne
miasteczko przycupnięte w cieniu kościelnej wieży i kominów sławnego
niegdyś browaru”08. Stare Tychy
dominowały jednak nad budującymi się Nowymi Tychami w sferze sacrum.
W projektach nowego miasta nie uwzględniano potrzeb religijnych jego
mieszkańców. Przez pierwsze lata budowy to osiemnastowieczny kościół
pw. św. Marii Magdaleny był jedyną świątynią dla mieszkańców
pierwszych osiedli Nowych Tychów.
Na jednym ze zdjęć architekta
Andrzeja Czyżewskiego, autora i współautora wielu obiektów na
terenie miasta, widzimy w oddali stary kościół z wysoką wieżą, na
pierwszym planie sylwetki tyszan zgromadzonych na placu Bieruta, bez
pośpiechu, podczas rozmowy.
Tyszanie na placu Bieruta, 1965 r., fot. Andrzej Czyżewski W 1958 roku poświęcony został nowy kościół pw. Jana Chrzciciela. Jego budowa przebiegała z wieloma utrudnieniami ze strony ówczesnych władz. Jest on na fotografiach m.in. Marka Nowickiego, operatora filmowego, który przebywał w Tychach przy okazji realizacji materiału filmowego do Polskiej Kroniki Filmowej, prawdopodobnie w 1960 roku. Jego zdjęcia oddają surowy wówczas charakter świątyni. Warto wspomnieć, że dla wielu tyszan szczególne znaczenie miało malowidło Chrystusa Ukrzyżowanego nad ołtarzem kościoła, autorstwa architekta Zbigniewa Webera. Według interpretacji części parafian oddawać miał on ich trud i wysiłek, jakie włożyli w budowę świątyni.
Ołtarz w kościele pw. św. Jana Chrzciciela, ok. 1960 r., fot. Marek
Nowicki
Z kolei na zdjęciach Andrzeja Czyżewskiego, wykonanych niedługo po
wybudowaniu kościoła, widzimy odświętnie ubranych tyszan powracających
z niedzielnej mszy. Baczny obserwator zauważy wśród wiernych kobietę w
czarnej, długiej sukni i białej chuście na głowie. Ten
charakterystyczny strój przywiozła ze sobą z dawnych Kresów
Wschodnich.
Nowe Tychy były prawdziwą mozaiką społeczną i
kulturową. Nadzieja na szybkie otrzymanie mieszkania przyciągała
młodych Polaków z całego kraju.
Wśród tyszan Kresowianka w czarnej sukni i z białą chustą na
głowie, 1965 r., fot. Andrzej Czyżewski Jak ważne były więc w projektach architektonicznych przestrzenie zarezerwowane dla życia społeczno-kulturalnego nie trzeba tłumaczyć. Kino „Andromeda”, Teatr Mały, restauracje i kawiarnie, ale także miejska przestrzeń zielona miały integrować tyskie społeczeństwo, również na płaszczyźnie relacji przyjezdnych z autochtonami. Tyskich mieszkańców widzimy między innymi na zdjęciach Ireneusza Kaźmierczaka. Święto 1 Maja i cykliczna coroczna impreza lokalna o nazwie „Tyskie Spotkania Młodości” na placu Bieruta, zawody sportowe na tyskim stadionie i nad Jeziorem Paprocańskim, wesołe miasteczko w sąsiedztwie osiedla N, festyny na osiedlu M i w Paprocanach – zdjęcia te pokazują miejską społeczność. Szczególny wymiar mają tu również fotografie dzieci wykonane przez Andrzeja Czyżewskiego. Architekt utrwalił zabawę małych tyszan przy porzuconej na placu budowy betoniarce i w pozostałych po deszczu kałużach, uczniów przed budynkiem jednej z tyskich szkół, pranie suszące się na balkonach…. Tychy nazywane były miastem młodości i miastem dzieci. Dla tych najmłodszych mieszkańców nie miały znaczenia wszelkie animozje społeczne, mające często źródło w pochodzeniu i statusie rodziny. Podwórko osiedlowe i szkoła, a także tereny budowy to były miejsca, w których podziały społeczne schodziły na dalszy plan. Ciepło zdjęć Andrzeja Czyżewskiego oddaje nastrój i atmosferę tamtych lat.
Dzieci podczas zabawy przy betoniarce, 1961 r., fot. Andrzej
Czyżewski Każde ze zdjęć z kolekcji tyskiego muzeum zasługuje na osobny artykuł. W każdym dopatrzeć można się szczegółu czy detalu, który jest unikatowy, z którym związana jest ciekawa historia. Jak chociażby uchwycony przez Zygmunta Kubskiego moment jazdy na motocyklu kobiety i mężczyzny. Autorce tego eseju udało się dotrzeć do kobiety, która dopowiedziała historię zapisaną na tej fotografii. To Helena Janowiak, która wraz z mężem Józefem pracowała w Tyskim Przedsiębiorstwie Budownictwa Miejskiego. Zdjęcie zostało wykonane prawdopodobnie w 1956 roku. W jednym z przekazywanych właśnie mieszkań na osiedlu B brak było pełnego wyposażenia w urządzenia sanitarne. Utrwaleni na zdjęciu uśmiechnięci Helena i Józef Janowiak jadą motocyklem jedną z tyskich ulic z brakującym elementem wyposażenia mieszkania.
Helena i Józef Janowiak, ok. 1956 r., fot. Zygmunt Kubski Kolekcja fotografii Nowych Tychów z okresu budowy miasta jest bezcenna. Mimo że autorzy fotografii wykonywali je dla różnych celów, w różnych okresach i z różnych perspektyw, są one doskonałym materiałem źródłowym do badań nad historią miasta i jego mieszkańców. Dla tych, którym przyszło dorastać w budującym się mieście, są pretekstem do refleksji, wspomnień, sentymentalnej podróży w przeszłość. Dla młodszego pokolenia stanowią doskonałą bazę do poznawania miasta z perspektywy jego architektury, budownictwa, a także nie tak bardzo odległej historii.